دیگ بخار یا به اصطلاح لاتین، steam boiler ، مخزنی است که کاربرد آن تولید بخار از آب است. این عمل با استفاده از نیروی گرمایشی که از طریق سوخت هایی چون مواد مذاب و ذغال سنگ رخ می دهد. جنس مخزن بویلر بخار یا از فولاد و یا از چدن بوده که دیگ بخار فولادی برای تولید بخار پر فشار کاربرد داشته و دیگ بخار چدنی برای تولید بخار کم فشار مورد استفاده قرار می گیرد. داخل دیگ بخار دو قسمت وجود دارد: قسمت آب و قسمت آتش. معمولا دیگ های بخار در صنایعی که نیاز به بخار دارند، کاربرد داشته و با پیشرفت تکنولوژی روز به روز نمونه های بهتری از دیگ های بخار تولید می شوند. دیگ بخار در صنایع بلوک زنی و جدول زنی، شست و شوی مخازن سی ان جی، مرغداری و دامداری ها و صنعت پرورش و همچنین در بسته بندی بعضی مواد غذایی به کار می رود. امروزه با پیشرفت تکنولوژی انواع دیگ بخار به تولید رسیده که در صنایع متعدد به مصرف می رسند و در افزایش کارایی آن ها نقش مهم و اساسی دارد، در واقع کار اصلی بویلر بخار تبدیل آب به بخار است که عملیات تبخیر توسط نیروی گرمایشی صورت می گیرد.
اجزای تشکیل دهنده ی دیگ های بخار شامل موارد زیر می باشد:
- اول، شیشه آب نما: سطح آب داخل دیگ را نشان می دهد.
- دوم، ماتومتر: فشار دیگ را نشان می دهد.
- سوم، مشعل های دوگانه سوز.
- چهارم، هشدار دهنده.
- پنجم، تابلو ها و تجهیزات برقی دیگ.
- ششم، پمپ: پمپ های استفاده شده در دیگ بخار دارای یک نوع حلزونی طبقاتی می باشد که به صورت یک محرک الکترو موتور شناخته می شود.
- هفتم، دودکش.
- هشتم، زیر آب زن: یک خروجی بوده که رسوبات ته نشین شده را از ته دیگ خارج می کند.
- نهم، سنسور حرارتی: سنسورهای حرارتی در واقع یک نوع فشار سنج می باشند که بخار تولیدی توسط دیگ بخار را که در دمای بسیار بالا است را توسط این سنسور ها اندازه گیری می کنند.
- دهم، سوپاپ اطمینان: در صورت نقص فنی در هر یک از قطعات دیگ بخار که باعث بالا رفتن فشار بیش از حد شود، این سوپاپ عمل کرده و فشار را خارج می کند.
- یازدهم، تراپ: یک واحد می باشد که بخار کندانس شده را جمع آوری می کند. البته نام دیگر آن نیز تله آب می باشد.
انواع دیگ بخار از نظر جنس:
از نظر نوع جنس، دیگ بخار به دو دسته چدنی و فولادی تقسیم بندی می شود. دیگ بخار چدنی برای تولید بخار کم فشار ساخته می شود. اکثر دیگ های بخار از نوع فولادی هستند. دیگ بخار پر فشار به دیگی اطلاق می شود که بخار آب را در فشاری بالاتر از ۱۵ psig تولید نماید. در پایین تر از فشار مذکور دیگ در گروه دیگ بخار کم فشار قرار می گیرد. دیگ های بخار کوچک پر فشار در گروه دیگ های کوچک قرار می گیرند.
انواع دیگ بخار:
اول، دیگ های بخار فایرتیوب یا لوله آتشین: بویلر هایی هستند که با عبور آتش و دود از درون لوله ها، آب اطراف لوله ها را به درجه حرارت مورد نظر می رسانند. این نوع از بویلر ها معمولا به روش های سه فاز یا چهار فاز ساخته می شوند.
دوم، دیگ های بخار واتر تیوب یا لوله آبی: بویلر های واتر تیوب معمولا برای کار در فشارهای بسیار زیاد ساخته می شوند. در این نوع از دیگ های بخار، آب در درون لوله در جریان است و آتش به صورت مستقیم به لوله ها برخورد می کند. این نوع از دیگ های بخار در فشار هایی بالاتر از صد بار هم ساخته می شوند.
سوم، دیگ های بخار ترکیبی: دیگ های بخار ترکیبی به صورت دیگ های بخار فایر تیوب با محفظه احتراق واتر تیوب می باشند که همانند سایر انواع دیگ های بخار دارای کوره و لوله های انتقال حرارت جابجایی هستند. در این نوع دیگ بخار به منظور افزایش سطح انتقال حرارت در بخش خروجی کوره از لوله های فین دار استفاده شده است.
چهارم، دیگ بخار استاندارد: اولین و مهم ترین پارامتر جهت انتخاب یک دیگ بخار، استاندارد بودن آن است. برخلاف این که استاندارد ملی دیگ های بخار به شماره ۴۲۳۱ هم اکنون اجباری می باشد؛ اما باز هم شاهد تولید و فروش دیگ های بخار غیر استاندارد و غیر ایمن با قیمت نازل هستیم. لازم به ذکر است در صورت اطلاع اداره کار و یا اداره استاندارد، کارخانه تولید کننده و همچنین استفاده کننده از دیگ بخار غیر استاندارد توقیف و پلمپ خواهد شد.
یک دیگ بخار استاندارد باید به همراه پلاک استاندارد و دفترچه بازرسی فنی ارائه گردد. این دفترچه شامل نقشه های تایید شده دیگ، گواهی ورق ها و لوله های استفاده شده، WPS و PQR جوشکاری، گواهی نامه جوشکاران، تست های حین تولید، تست سرد و گرم دیگ و غیره می باشد.
(متاسفانه به دلیل برخی از کوتاهی های خواسته یا ناخواسته توسط برخی از شرکت های بازرسی اداره استاندارد، شاهد عدم انجام صحیح و دقیق کنترل های فوق حتی در برخی از دیگ های بخار استاندارد هستیم.)
دیگ بخار در صنایع غذایی:
از پرکاربرد ترین مصارف دیگ بخار، تولید بخار اشباع در تولید رب و سس گوجه فرنگی است که با توجه به دمای مورد نیاز فرآورده جهت پخت گوجه فرنگی استفاده می شود. در بخش پوست کندن گوجه فرنگی نیز با توجه به استریل نمودن و سرعت بخشیدن در پوست کندن هم از دیگ بخار استفاده می شود. بویلر بخار در بخش غلیظ کردن رب در خط تولید رب گوجه فرنگی استفاده می شود. در این قسمت لوله های مارپیچ وجود دارد؛ استیم اشباع که توسط بویلر بخار تولید شده است به درون این لوله ها رفته و حرارت بالای استیم بویلر باعث تبخیر و تغلیظ رب گوجه فرنگی می شود. جهت جلوگیری از تماس مستقیم بخار با محصول (رب گوجه فرنگی) و جلوگیری از سوختگی محصول بر اثر این حرارت بالا، از لوله های مارپیچ استفاده می شود تا در ظاهر و رنگ رب گوجه فرنگی تاثیر نامطلوب نگذارد. به دلیل حجم بالای مقدار بخار مورد استفاده در تولید رب گوجه فرنگی دیگ بخار با ظرفیت بالا مورد استفاده قرار می گیرد.
مزیت استفاده از دیگ بخار به جای دیگ روغن داغ در صنایع غذایی:
معمولا جهت تولید بخار و آب گرم در سیستم های موجود در واحد های صنایع غذایی از دیگ بخار، دیگ آبگرم و دیگ روغن داغ استفاده می شود. البته به دلیل مزیت های دیگر بخار که در ادامه بیان خواهیم کرد، معمولا از این روش جهت انجام فرآیند استفاده می شود. مزیت های دیگ بخار نسبت به دیگ روغن داغ شامل موارد زیر است:
- اول، عدم نیاز به پمپ جهت پمپاژ روغن.
- دوم، سرعت جابجایی بالا.
- سوم، هزینه بهره برداری پایین.
- چهارم، انرژی حرارتی بالا بخار.
- پنجم، تراکم پایین بخار.
کاربرد دیگ بخار در صنایع غذایی:
دیگ بخار مخصوصا دیگ های بخار فایر تیوب در صنایع غذایی کاربرد فراوانی دارند. از این دیگ های بخار و در حالت کلی از بخار برای پخت و پز، شست و شو، رطوبت دهی، استرلیزه کردن، خشک کردن و تخمیر استفاده می شود. دلیل استفاده از بخار در این سیستم ها، ظرفیت گرمایی و انتقال راحت آن در سیستم برای استفاده در فرایند است. از این رو از دیگ بخار بیشتر از دیگر روش ها برای کاربرد های بالا در صنایع غذایی استفاده می شود.
کاربرد دیگ بخار در صنایع غذایی گوناگون:
همانطور که گفته شد از بخار برای ایجاد حرارت، رطوبت و استرلیزاسیون در این صنعت استفاده می شود. از این رو می توان گفت که دیگ بخار در تولید فرآورده های زیر کاربرد دارد:
کاربرد دیگ بخار در تولید فرآورده های لبنی:
در صنعت فرآورده های لبنی از بخار جهت تولید حرارت دهی به منظور پاستوریزاسیون و استرلیاسیون مواد لبنی استفاده می شود. همچنین جهت شست و شوی ظروف و تهیه شیر خشک از بخار در سیستم استفاده می شود. در حالت کلی می توان بخار را جزء جدا نشدنی از این صنعت در نظر گرفت.
کاربرد دیگ بخار در تولید رب و سس گوجه فرنگی:
در این صنعت جهت حرارت دهی به منظور پخت رب و تولید سس های گوجه فرنگی از بخار و در پی آن دیگ بخار استفاده می شود. با توجه به نیاز این فرآورده به دما مورد نظر جهت پخت پوره های گوجه فرنگی معمولا از بخار استفاده می شود. همچنین در بعضی موارد جهت جداسازی پوست گوجه ها نیز ابتدا آن ها را در معرض بخار قرار می هند. کاربرد دیگر دیگ بخار در تهیه رب گوجه فرنگی مربوط است به قسمت غلیظ سازی رب. یعنی از دیگ در تمام مراحل تولید رب استفاده نمی شود؛ از این دستگاه در مرحله ای که قرار است آب گوجه غلیظ شده و رب گوجه آماده گردد، استفاده می شود. دیگ بخار با توجه به نوع ساخت و تکنولوژی های به کار رفته در آن و نوع کارکردی که دارد، با یکدیگر متفاوت بوده و انواع مدل های گوناگونی از آن در بازار موجود می باشد. برای هر نوع تولید و هر کاربردی ممکن است که از یک نوع دیگ بخار متفاوت استفاده شود. برای تولید رب گوجه فرنگی نیز از نوعی از دیگ بخار استفاده می شود که ویژگی های زیر را دارا باشد.
ویژگی ها و قطعات دیگ بخار به کار برده شده برای ساخت و تولید رب گوجه به شرح زیر است:
- اول، دستگاه سختی گیر آب.
- دوم، دود کش بویلر.
- سوم، لوله های پمپ.
- چهارم، دستگاه تصفیه.
- پنجم، برج خنک کننده.
- ششم: تولید گیاهان گلخانه ای: در گلخانه ها به منظور ایجاد رطوبت و گرمای مناسب از بخار استفاده می شود. گرما و رطوبت تاثیر چشم گیری در روند تولید و پرورش انواع گیاهان دارند. از این رو می توان گفت که بخش اساسی یک گلخانه را بخار و دیگ بخار آن تشکیل می دهد. همچنین جهت آفت کشی گیاهان نیز معمولا از بخار در گلخانه ها استفاده می شود.
- هفتم، تولید کیک و کلوچه: همانند دیگر فرآورده ها از بخار خارج شده از دیگ بخار، جهت پخت و پز و شست و شو در این فرآورده نیز استفاده می شود. علاوه بر آن جهت غلیظ یا رقیق نمودن مایع شکلات نیز در این فرآورده از بخار استفاده می شود. بخار پز کردن در این روش باعث ایجاد تردی و طعمی مناسب در کیک و کلوچه می شود.
- هشتم، پرورش قارچ: در این فرآورده به منظور تامین رطوبت و حرارت از بخار استفاده می شود. دیگ بخار مورد استفاده بسته به ظرفیت واحد تولیدی می تواند تغییر کند. همچنین جهت ضد عفونی نمودن و از بین بردن باکتری ها معمولا از بخار به دست آمده در بویلر ها استفاده می شود.
- نهم، تولید قند: از بخار به منظور غلیظ یا رقیق کردن شربت قند که شامل آب و شکر است، استفاده می شود. پس از آن به منظور متبلور سازی و حرارت دهی در سیستم از دیگ بخار استفاده می شود.
- دهم، تولید انواع نوشیدنی ها: همانطور که تا به اینجا متوجه شدید، موارد استفاده از بخار و دیگ بخار در صنایع غذایی به رطوبت دهی، گرما دهی، ضد عفونی و پختن منتهی می شود و می توان گفت وجود بخار علاوه بر تسهیل نمودن و افزایش بهره وری واحد ها، به عنوان جزء غیر قابل انکار در این سیستم ها تبدیل شده است.
ظرفیت دیگ بخار در صنایع غذایی:
معمولا دیگ بخار در ظرفیت سه تن، پنج تن و هشت تن مورد استفاده قرار می گیرد. همچنین دیگ بخار تولید شده در گرما تجهیز جهت این مصارف با ظرفیت واقعی می باشد تا از نظر حجم بخار مورد نظر دچار کمبود حجم بخار نشود.
مشخصات یک دیگ بخار خوب چیست؟
- اول، مواد و ساخت بر طبق استاندارد های بالا.
- دوم، ساختمان ساده و محکم.
- سوم، طرحی که گردش دائمی آب در دیگ را تضمین کند. در نتیجه توزیع گرما به طور یکنواخت در سرتاسر حجم آب انجام شود و قسمت های مختلف سطوح گرمایی را تا حد امکان در دمای یکسان نگه داری کند.
- چهارم، کلیه قسمت های دیگ جهت تعمیر بازرسی و تمیزکاری به راحتی قابل دسترس باشند.
- پنجم، سطح زیاد گرمایی تا حد ممکن انتقال گرمای گازهای داغ کوره به آب درون دیگ تضمین شود.
- ششم، جای بزرگ برای بخار به گونه ای که بخار آزادانه توانایی برخاستن از سطح آب را داشته باشد.
- هفتم، فضای کافی برای احتراق به طوری که گازها قبل از این که به دود کش برسند کاملا بسوزند.
قیمت دیگ بخار:
بخشی چشمگیری از قیمت یک دیگ بخار را تجهیزات آن تشکیل می دهد. برخی از این تجهیزات عبارتند از:
- اول، پمپ تغذیه.
- دوم، مشعل.
- سوم، کنترل کننده ها و نشان دهنده های سطح آب.
- چهارم، پرشرسوئیچ ها.
- پنجم، مانومترها و ترمومترها.
- ششم، شیر اصلی خروج بخار.
- هفتم، شیر اطمینان.
- هشتم، شیر تغذیه.
- نهم، شیر تخلیه.
- دهم، شیر زیر موبری.
- یازدهم، تابلو برق وغیره.
کارکارد صحیح این تجهیزات؛ کارکرد بی وقفه و ایمن یک دیگ بخار را تضمین می نماید. اما در صورتی که هر یک از این قطعات دچار مشکل شوند موجب بروز اختلال در دیگ و در نتیجه پروسه تولید می گردد. همچنین برخی از تجهیزات نقش مهمی در ایمنی دیگ دارد برای مثال؛ در صورتی که عملکرد شیر اطمینان دچار مشکل گردد، می تواند موجب بروز انفجار و خسارات های مالی و تلفات جانی شود .